ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ – ΓΥΑΡΟΣ

Τα 2 νησια του μαρτυρίου

Τα δυο νησιά, η Μακρόνησος και η Γυάρος έχουν καταγραφεί στη νεότερη ελληνική ιστορία ως τόποι εξορίας και βασανισμού χιλιάδων πολιτικών κρατουμένων, με στόχο την «εθνική αναμόρφωση» τους, δηλαδή τη βίαιη αποκήρυξη των ιδεών τους και την απάρνηση της αγωνιστικής τους ιστορίας.
Χαρακτηρίστηκαν κολαστήρια, κάτεργα, εξοντωτήρια, νησιά του διαβόλου. Αποτελούν μαύρη κηλίδα στον πολιτισμό της σύγχρονης Ελλάδας.
Η ίδρυση και η λειτουργία των στρατοπέδων συγκέντρωσης στα δύο αυτά άνυδρα και ακατοίκητα νησιά αποτέλεσε πρόκληση, όχι μόνο προς τα αισθήματα και τους αγώνες του ελληνικού λαού, αλλά και προς ολόκληρο τον φιλελεύθερο κόσμο που πάλεψε για να συντριβεί ο φασισμός και οι απάνθρωπες μέθοδοι του.
Ήταν Άνοιξη του 1947, όταν ιδρύθηκαν τρία στρατόπεδα: της Μακρονήσου για τους στρατεύσιμους κομμουνιστές, της Γυάρου για τους φυλακισμένους και του Τρίκκερι για τις γυναίκες.

Η Μακρόνησος, όπως το λέει και το όνομα της, είναι ένα μακρόστενο νησί. Διοικητικά υπάγεται στην Κέα (Τζια). Βρίσκεται απέναντι από το Λαύριο. Εκεί τον Απρίλιο του 1947 μεταφέρθηκαν οι πρώτοι εννέα φαντάροι. Στρατωνίστηκαν σ’ έναν τόπο άγριο, χωρίς νερό, χωρίς δέντρα, μόνο με βράχια. Σ’ αυτό το φυσικό τοπίο αντίκρισαν ακόμα και ταφόπλακες: ήταν τα μνήματα αιχμαλώτων του Βαλκανικού Πολέμου, που το 1912 είχαν περιοριστεί εκεί και πέθαναν.
Όμως αυτές οι συνθήκες διαβίωσης των πρώτων ημερών αποδείχτηκαν «παράδεισος» μπροστά οτα όσα θα ακολουθούσαν.
Το Φθινόπωρο του 1947, καθώς φούντωνε ο Εμφύλιος Πόλεμος, βρίσκονταν ήδη οτο νησί περισσότεροι από 10.000 εκτοπισμένοι, στρατιώτες και υπαξιωματικοί. Δημιουργήθηκαν τρία τάγματα σκαπανέων, το Α’ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (ΑΕΤΟ), το ΒΕΤΟ και το ΓΕΤΟ. Από το Καλοκαίρι του 1946 οι οπλίτες καλούνταν να απαντήσουν στο ερώτημα, αν ήταν Έλληνες ή όχι. Και όταν ανυποψίαστοι απαντούσαν «ναι», τότε τους ζητούσαν να υπογράψουν δήλωση με την οποία θα αποκήρυσσαν τα φρονήματα τους, το ΕΑΜ -ΕΛΑΣ, το ΚΚΕ και τις «παραφυάδες του».
Το κουβάλημα της πέτρας, το μαρτύριο της πείνας και της δίψας, οι άγριοι ξυλοδαρμοί κάποτε μέχρι θανάτου, βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη. Η ζωή και οτα τρία τάγματα ήταν ανυπόφορη. Αλλά επειδή στο ΓΕΤΟ, που βρισκόταν οτη νοτιοδυτική άκρη της Μακρονήσου, είχαν απομονωθεί οι «πλέον επικίνδυνοι», εκεί τα βασανιστήρια ήταν ακόμα πιο σκληρά.

Να όμως που τα αιματηρά γεγονότα της 29ης Φεβρουαρίου και της 1ης Μαρτίου του 1948 ξέσπασαν στο ΑΕΤΟ. Και αυτό δεν ήταν καθόλου τυχαίο. Σ’ εκείνο το τάγμα η ζωή κυλούσε σχετικά ήρεμα. Επρεπε, λοιπόν, με βίαιο τρόπο να καμφθούν οι κρατούμενοι για να κατατρομοκρατηθεί το στρατόπεδο και να αποσπαστούν μαζικά δηλώσεις μετανοίας.
Οι 4.500 στρατιώτες του ΑΕΤΟ οδηγήθηκαν την Κυριακή 29 Φεβρουαρίου οε υποχρεωτικό εκκλησιασμό, που τον ακολούθησε ένα πατριωτικο-θρησκευτικού περιεχομένου κήρυγμα. Και ξαφνικά δόθηκε στους φρουρούς το σύνθημα από τους αλφαμίτες (Α.Μ. είναι τα αρχικά των λέξεων Αστυνομία Μονάδας) να χτυπήσουν στο ψαχνό.
Μετρήθηκαν 17 νεκροί και 61 σοβαρά τραυματίες, ενώ άλλοι 155 συνελήφθησαν για να παραπεμφθούν στα Στρατοδικεία σαν πρωταίτιοι. Η «εκκαθάριση» συνεχίστηκε και την επομένη. Αυτόπτες μάρτυρες έκαναν λόγο 200 νεκρούς.
Η Μακρόνησος έγινε έδρα των Στρατιωτικών Φυλακών Αθηνών (Σ.Φ.Α. στην αρχή, Σ.Φ.Μ. στη συνέχεια) και του Οργανισμού Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (Ο.Α.Μ.). Στις Φυλακές κλείστηκαν υπόδικοι των Στρατοδικείων, αξιωματικοί του ΕΛΑΣ, αλλά και της Μέοης Ανατολής που είχαν πάρει μέρος στο Κίνημα του Απριλίου 1943. Στα Αναμορφωτήρια μεταφέρθηκαν εξόριστοι από τη Γυάρο, εκτοπισμένες γυναίκες από το Τρίκκερι, έφηβοι και γέροι από πόλεις και χωριά.

Ανατριχιαστικής σύλληψης τρόποι βασανισμού εφαρμόστηκαν: το κλείσιμο οτο σακί με μια γάτα και το πέταγμα στη θάλασσα, το θάψιμο ζωντανών, το οδυνηρό σφίξιμο των γεννητικών οργάνων.
Ένας από τους μάρτυρες της Μακρονήσου ήταν ο Δημήτρης Τατάκης, πλοίαρχος του ελληνικού εμπορικού ναυτικού. Επί δεκατέσσερις μήνες υπέστη όλη την κλίμακα των βασανιστηρίων, των στερήσεων και των δοκιμασιών. Υπέμεινε για τριάντα τρεις ολόκληρες μέρες το μαρτύριο της ορθοστασίας. Ούτε νερό δεν του έδιναν οι βασανιστές του.

Η ζωή και ο θάνατος του Δημήτρη Τατάκη, καθώς και άλλων ανυπότακτων, συντέλεσαν στην κινητοποίηση της ελληνικής και της διεθνούς κοινής γνώμης για την κατάργηση του στρατοπέδου της Μακρονήσου. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που γράφτηκε σε αθηναϊκή εφημερίδα της εποχής: «Η Μακρόνησος κατεδικάσθη από τις ανοικτες πληγες των παραμορφωθέντων, από τους; σταυρούς που υπάρχουν εις το μνήμα του Τατάκη και των άλλων τραγικών θυμάτων».

Γεγονός είναι ότι η εφαρμογή σκληρών βασανιστηρίων σε βάρος κρατουμένων και κυρίως εκείνων που δεν δέχονταν να υπογράψουν δήλωση αποκήρυξης του κομμουνισμού, οι απαράδεκτες για πολιτισμένο κράτος συνθήκες διαβίωσης, η εξευτελιστική για τους κρατούμενους συμπεριφορά των φυλάκων αξιωματικών και υπαξιωματικών, αναγνωρίστηκε αργότερα από τους ίδιους τους εμπνευστές και υμνητές του στρατοπέδου, ότι αποτελεί στίγμα για την πολιτική και στρατιωτική ιστορία της Ελλάδας.

Ο ίδιος ο αρχιστράτηγος του Εμφυλίου Πολέμου, ο Αλέξανδρος Παπάγος, αναγνώρισε την ανάγκη κατάργησης της Μακρονήσου. Παρέλαβε άκρως απόρρητη έκθεση φίλου του και τον Απρίλιο του 1950 την απέστειλε στον τότε πρωθυπουργό Νικόλαο Πλαστήρα. Τον Ιούνιο του 1950 καταργήθηκαν τα αναμορφωτήρια και απολύθηκαν 1.000 κρατούμενοι.
Για τους άλλους 23.000 έγκλειστους και για τους κρατούμενους σε άλλους τόπους εξορίας, χρειάστηκε να περάσει ακόμα καιρός.

Όσο για τη Γυάρο, είχε χρησιμοποιηθεί σαν τόπος εκτόπισης πολιτικών εξόριστων ήδη από τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η διαμονή εκεί θεωρείτο και ήταν πράγματι αληθινό κολαστήριο.

Η Γυάρος ή Πούρα βρίσκεται απέναντι και δυτικά από το στενό θαλάσσιο πέρασμα που χωρίζει την Άνδρο από την Τήνο. Από το 1912 ενώθηκε διοικητικά με τον Δήμο της Άνω Σύρου. Μετά το 1930, αλλά κυρίως κατά την περίοδο της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου άρχισε η χρησιμοποίηση της Γυάρου ως τόπου περιορισμού των πολιτικών κρατουμένων. Την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου (1946 -1949) ο αριθμός των κρατουμένων σε φυλακές, που κατασκεύασαν οι ίδιοι, έφτασε τους 7.163.

Η Γυάρος παρέμεινε τόπος περιορισμού των πολιτικών κρατουμένων μέχρι το 1961. Στη συνέχεια τα κτίρια παραδόθηκαν στο Γενικό Επιτελείο Ναυτικού για να τα χρησιμοποιήσει σαν αποθήκες. Τότε η περιοχή γύρω από το νησί χαρακτηρίστηκε απαγορευμένη.

Με την εγκαθίδρυση του στρατιωτικοφασιστικού καθεστώτος της 21ης Απριλίου του 1967, η Γυάρος ξανα λειτουργησε για τον εκτοπισμό χιλιάδων αντιπάλων του καθεστώτος. Οι τελευταίοι κρατούμενοι εγκατέλειψαν το νησί τον Ιούλιο του 1974, μετά την πολιτική αλλαγή.

Στην ελληνική μυθολογία, το νησί Μακρόνησσος, ήταν ο τόπος που κρύφτηκε η ωραία Ελένη κατα τη διαρκεια του πολέμου της Τροίας, το νησί λεγόταν Χελένα στα αρχαία χρόνια και για αυτόν τον λόγο αναφέρεται η Μακρόνησσος στην Ιλιάδα του Ομήρου!